1881-2021: 140 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ (15)- Η Επανάσταση του ’21 στο Πήλιο α΄μέρος

1881-2021: 140 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ

15. Η Επανάσταση του ’21 στο Πήλιο α΄μέρος

από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου

Το Πήλιο – γενικά: Στους σκληρούς και σκοτεινούς πρώτους χρόνους της βαριάς τουρκικής σκλαβιάς, κυρίως κατά τον πρώτο αιώνα (1423-1500), το Πήλιο είχε σχεδόν ερημωθεί. Μοναχικοί φάροι ελληνικής παρουσίας κατά τον 15ο αιώνα έστεκαν τα μοναστήρια της περιοχής, τα περισσότερα όμως εκ των οποίων είχαν ερειπωθεί. Όταν άρχισαν να ησυχάζουν κατά κάποιο τρόπο τα πράγματα στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, άρχισαν να σχηματίζονται, μικροί στην αρχή, κάποιοι οικισμοί από τους καλλιεργητές των κτημάτων των μοναστηριών, οι οποίοι με την πάροδο των χρόνων μετατράπηκαν σε οργανωμένα χωριά που άρχισαν να παρουσιάζουν αλματώδη ανάπτυξη. Έτσι στα μέσα του 17ου ήδη αιώνα τα είκοσι τέσσερα χωριά του Πηλίου έγιναν φημισμένα για τον πλούτο τους. Τα χωριά αυτά ήταν: ο Άνω Βόλος, η Πορταριά, το Κατηχώρι, οι Μηλιές, το Νιοχώρι, η Τσαγκαράδα, η Ζαγορά, η Μακρυνίτσα, η Δράκεια, ο Άγιος Λαυρέντιος, το Καραμπάσι1, οι Πινακάτες, η Βεζίτσα2, η Αργαλαστή, το Μετόχι, το Μπιρ, η Μπιστινίκα, η Συκή, ο Λαύκος, το Προμύρι, το Ανήλιο, ο Κισσός, το Μούρεσι, η Μακρυρράχη. Τούρκος δεν κατοικούσε στο Πήλιο παρά μόνο στο κάστρο του Βόλου. Οι κυριότερες ασχολίες των κατοίκων ήταν η γεωργία, κυρίως οπωροφόρων δέντρων και αμπελιών, η παραγωγή μετάξης, η υφαντουργία, η ναυτιλία και το εμπόριο με κύριο διαμετακομιστικό κέντρο το Χορευτό της Ζαγοράς. Η ναυτιλία αναπτύχθηκε εξαιτίας της ανάπτυξης του εμπορίου και εκτός του εμπορίου των υφαντών εξυπηρετούσε και τη μεταφορά των σιτηρών της Θεσσαλίας προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και του εξωτερικού. Εκτός του Χορευτού, αναπτύχθηκαν και τα λιμάνια της Π. Μιτζέλας και του Τρικερίου. Ο στόλος μάλιστα των Τρικεριωτών ήταν από τους μεγαλύτερους της Ελλάδας (δες τον Πίνακα).

Το ελληνικό εμπορικό ναυτικό το 1813. Οι μεγαλύτερες

δυνάμεις της Ελλάδας.

Η κατάταξη γίνεται ανά χωρητικότητα (τονάζ). Με έντονα γράμματα τα θεσσαλικά λιμάνια.

Νησιά- λιμένες

πλοία

τόνοι

πληρώματα

πυροβόλα

Ύδρα

120

45.000

5.400

2.400

Σπέτσες

60

19.000

2.700

900

Κρήτη

40

15.000

2.300

480

Γαλαξίδι

50

10.000

1.100

300

Σκόπελος

35

6.300

525

140

Κύμη

25

4.500

450

100

Λήμνος

15

3.900

300

90

Καστελόριζο

30

3.600

450

60

Μύκονος

22

3.300

440

130

Ψαρά

60

3.300

440

132

Άνδρος

40

2.800

400

80

Θήρα

32

2.560

480

128

Τρίκερι

12

2.160

215

48

Βάττικα

13

1.690

195

52

Σκύρος

12

1.200

144

48

Χίος

6

1.200

90

24

Σκιάθος

12

1100

144

48

Πηγή: Ιστορία των Ελλήνων, εκδ. Δομή, τόμος 8ος, σσ. 652-3

Πολύ γρήγορα τα χωριά του Πηλίου τέθηκαν υπό την εποπτεία και εξάρτηση της βασιλομήτορος (βαλιδέ-σουλτάνα) και αυτό σήμαινε προνόμια αυτοδιοικήσεως για την περιοχή. Η οικονομική ανάπτυξη έφερε και την πνευματική αναγέννηση, στην οποία αναφερόμαστε εκτεταμένα σε σχετικό κεφάλαιο του παρόντος τόμου. “Από τέτοιαν ακμή προήλθεν ο Ρήγας…. κατά τας τελευταίας προ της επαναστάσεως δεκαετίας το Πήλιον ήτο πλέον εστία πνευματική και εθνική…Ένας άλλος εξαιρετικός άνθρωπος είχε δημιουργηθεί εις την ευνοϊκήν ατμόσφαιράν του και έγινε πνευματικός οδηγός του τόπου του: ο Άνθιμος Γαζής3.”Με τα λόγια αυτά ο Δ. Κόκκινος καλύπτει τους δυο κυριότερους οδηγητές της επανάστασης στο Πήλιο, τον πρόδρομο και οραματιστή Ρήγα και τον εγκέφαλο και εμψυχωτή Γαζή, των οποίων η σφραγίδα χαράχτηκε ανεξίτηλα στην επανάσταση του Πηλίου.

Η Φιλική Εταιρεία και η προετοιμασία της Επανάστασης: Όπως διαβάζουμε στο σχετικό κεφάλαιο για τις βιογραφίες των πνευματικών ανθρώπων της Θεσσαλίας, του παρόντος τόμου, το 1818 ο Άνθιμος Γαζής εντάχθηκε στη Φιλική Εταιρεία, παρά τους αρχικούς του ενδοιασμούς. Η μύησή του έγινε από τον Ξάνθο ο οποίος είχε ταξιδέψει στο Πήλιο αποκλειστικά για το σκοπό αυτό. Γρήγορα ο Γαζής εντάχθηκε στη λεγόμενη Αρχή της Φ. Εταιρείας, αναλαμβάνοντας από τη θέση αυτή την προετοιμασία της επανάστασης στη Θεσσαλία. Η μύηση στην Εταιρεία και του αρματολού του Πηλίου Κυριάκου Μπασδέκη ήταν μια καθοριστική επιτυχία του Γαζή. Η ηγεσία της Ελληνικής Επανάστασης είχε δοθεί, όπως θα γνωρίζουμε, στον Αλέξανδρο Υψηλάντη που βρισκόταν στο Ισμαήλι της Βεσσαραβίας. Ο Υψηλάντης απέστειλε επιστολή στον Γαζή με την οποία του ζητούσε να προετοιμάσει το λαό της Θεσσαλομαγνησίας, ώστε όταν δοθεί το σύνθημα να κινήσει την εξέγερση και στο Πήλιο. Όμως, ενώ η Πελοπόννησος και η Στερεά είχαν ήδη ξεσηκωθεί, τα πράγματα στο Πήλιο δεν φαίνονταν ρόδινα. Είχε βέβαια ο Γαζής την αμέριστη συμπαράσταση πολλών μυημένων στη Φιλική Εταιρεία και τα ένοπλα σώματα του Μπασδέκη, ο οποίος, αξίζει να σημειώσουμε είχε αναβαθμιστεί από τον Αλή πασά, που του είχε προσφέρει τα αρματολίκια του Βελεστίνου, του Αλμυρού και του Δομοκού, αλλά είχε να αντιπαλέψει με το συντηρητικό πνεύμα των κοτσαμπάσηδων του Πηλίου. Κι αυτό εν μέρει φαίνεται δικαιολογημένο διότι στον τόπο τους υπήρχε ευμάρεια και ακμή από τη μια μεριά ενώ από την άλλη απουσίαζαν οι πιέσεις εκ μέρους των Τούρκων, ως αποτέλεσμα των προνομίων που τους είχαν παρασχεθεί. Άλλωστε αυτή η απροθυμία για εξέγερση οφειλόταν και στους κινδύνους που θα αντιμετώπιζε η επαρχία τους λόγω της γειτνίασης με τη Λάρισα, που την εποχή εκείνη ήταν έδρα ισχυρών οθωμανικών στρατευμάτων. Η επανάσταση λοιπόν στο Πήλιο, αν ποτέ αποτολμούνταν, σύμφωνα με τους δημογέροντες του Πηλίου, ήταν καταδικασμένη να αποτύχει και θα συνεπάγονταν τραγικές δοκιμασίες και φόρο αίματος για τους ντόπιους. Έτσι μπορούμε να δικαιολογήσουμε την αρχική αντίδραση των υπευθύνων, έναντι της οθωμανικής εξουσίας, των κοινοτήτων. Άλλωστε αυτοί οι ίδιοι ήταν που έδειξαν τα πατριωτικά τους αισθήματα λίγους μήνες αργότερα με τη συμμετοχή τους στις ένοπλες συγκρούσεις. Άρα δεν μπορούμε να τους χαρακτηρίσουμε ως μη πατριώτες ή “βολεμένους”. Ακόμα και ο πρωτοξάδελφος του Γαζή, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ήταν κατά της συμμετοχής του Πηλίου στην επανάσταση. Ο πρωτεργάτης όμως της επανάστασης, ο σθεναρός ιερωμένος Άνθιμος Γαζής, βλέποντας από τη μια ότι δεν μπορούσε να μεταπείσει το μεγαλύτερο μέρος των “κεφαλών” του τόπου, επιθυμώντας όμως από την άλλη τη συμμετοχή του Πηλίου στην επανάσταση, που ήδη συμπλήρωνε δύο μήνες δράσης στη Ν. Ελλάδα, σκέφτηκε να τους παρασύρει όλους, έκοντες-άκοντες, με μια αιφνιδιαστική ενέργεια.

Το ξέσπασμα της επανάστασης: Την Πρωτομαγιά του 1821 συγκεντρώθηκαν όλοι οι Φιλικοί του Πηλίου, ο Κωνσταντάς και ο Γαζής στο σπίτι του Γιάννη Δήμου στις Μηλιές καλεσμένοι σ’ ένα τραπέζι. Πριν καθίσουν καλά καλά στο τραπέζι κι ενώ πίνοντας έτρωγαν τους μεζέδες που τους είχαν παρατεθεί, ο Γαζής σηκώθηκε κι έσυρε απ’ το ράσο του κάποια έγγραφα και άρχισε να διαβάζει με επίσημο ύφος. Ήταν τα έγγραφα που του είχε στείλει ο Υψηλάντης κι αφορούσαν στην εντολή κήρυξης του επαναστατικού αγώνα στη Θεσσαλία. Όταν τελείωσε την ανάγνωση ευχήθηκε την Ανάσταση του Γένους. Όλοι οι παριστάμενοι Φιλικοί φώναξαν δυνατά “Ζήτω η Ελευθερία!” Μόνο ο Κωνσταντάς έμενε αμίλητος. “Πω πω, θα πάρετε τον κόσμο και τον τόπο στο λαιμό σας.”, ήταν τα λόγια που ξεστόμισε. “Θα σώσουμε τον τόπο και την πατρίδα.”, του απάντησε ο Γαζής4. Την επομένη ο Γαζής αναχώρησε για τη Μακρυνίτσα για την προετοιμασία των επαναστατικών σωμάτων. Την 5η Μαΐου έκαναν την εμφάνισή τους στον Παγασητικό επτά πλοία, τα οποία, μετά από συμφωνία που είχε κάνει ο Γαζής με τους Υδραίους καπετάνιους, είχαν έλθει στη Μαγνησία για να ενισχύσουν το φρόνημα των Ελλήνων της περιοχής. Τα τρία απ’ αυτά τα πλοία ήταν τρικεριώτικα, δυο υδραίικα με καπετάνιους τον Αναστάση Τσαμαδό και τον Λάζαρο Παπαμανώλη και δυο σπετσιώτικα με τους Ιωάννη Κούτση και Ιωάννη Κυριακού. Όταν οι Τούρκοι του Βόλου και των Λεχωνίων αντιλήφθηκαν την παρουσία των ελληνικών πλοίων ζήτησαν εξηγήσεις από τους προκρίτους. Εκείνοι όμως δήλωσαν άγνοια. Ο εκπρόσωπος της οθωμανικής διοίκησης στο Πήλιο, Ιμπραήμ αγάς, που είχε έδρα του τις Μηλιές, ανησύχησε περισσότερο, γνωρίζοντας, ίσως από πληροφοριοδότες του, τις κινήσεις του Ανθίμου Γαζή. Οι πρόκριτοι της κωμοπόλεως, με τους οποίους δεν είχε έλθει σε συνεννόηση ο Γαζής, συμβούλευσαν τον Ιμπραήμ να καταφύγει στο κάστρο του Βόλου, φροντίζοντας μάλιστα για την ασφαλή του διαφυγή. Όταν όμως οι επαναστάτες αντιλήφθηκαν την προσπάθεια διαφυγής του αγά και της συνοδείας του κατέβηκαν από τις Μηλιές και τον περίμεναν έξω από τα Λεχώνια. Όταν οι πρόκριτοι κατάλαβαν το σχέδιο των ενόπλων συμπατριωτών τους οδήγησαν τον Ιμπραήμ από ένα μονοπάτι σε ένα μονύδριο της περιοχής, κρύβοντάς τον εκεί. Εν τω μεταξύ τα ελληνικά πλοία άραξαν μπροστά από τα Λεχώνια φέρνοντας πανικό στους Οθωμανούς και ενθουσιασμό στους ραγιάδες. Την 7η Μαίου άρχισαν να συρρέουν στις Μηλιές πλήθη ένοπλων επαναστατών από όλα τα πηλιορείτικα χωριά για την κεντρική επαναστατική συγκέντρωση. Η επανάσταση, ουσιαστικά είχε κηρυχθεί. Την επομένη Κυριακή 8/5/21, αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία κι ενώ οι ένοπλοι είχαν συγκεντρωθεί στην πλατεία ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, που λίγες μέρες πριν είχε θορυβηθεί με την επαναστατική διαταγή του Υψηλάντη, ανέβηκε σε ένα πεζούλι της πλατείας και εκφώνησε έναν εμπνευσμένο, ενθουσιώδη και δυνατό υπέρ της επανάστασης λόγο, δίνοντας μ’ αυτό τον τρόπο το δικό του τόνο στο ξέσπασμα της πηλιορείτικης επανάστασης:“Συμπατριώται, Ελευθερία. Τα βάσανά μας ετελείωσαν. Χαίρετε, αδελφοί χαίρετε. Όλον το Γένος, απ’ άκρου εις άκρον, είναι ανάστατον. Από την Ρωσίαν έως την Κρήτην, όλοι οι αδελφοί μας Χριστιανοί εσηκώθησαν και συντρίβουν τας αλύσεις τεσσάρων αιώνων τυραννίας. Οι εχθροί μας είναι ολιγότεροι και πολεμούνται αναμεταξύ τους. Το αίμα χιλιάδων αθώων ψυχών έγινε ωκεανός και θα καταποντίσει τους τυράννους. Ο Μωάμεθ δε θα σώσει πλέον τους Αγαρηνούς. Η εξουσία του είναι εις την δύσιν της. Αγάπην και ομόνοιαν, αδελφοί. Αγάπην και ομόνοιαν έχετε και σωζόμεθα. Η ένωσις είναι η δύναμις. Είναι προτιμότερος ο ένδοξος θάνατος παρά η άτιμη ζωή. Ας αποθάνωμεν όμως εκδικούμενοι το αίμα των αθώων αδελφών μας, το αίμα τόσων γενεών Χριστιανών, που τους έσφαζαν αθεόφοβα οι άπιστοι Αγαρηνοί, το αίμα των πατέρων μας όπου έτρεξε ποτάμι. Αλλ’ όχι. Δεν θα αποθάνωμεν, θα νικήσωμεν. Χαίρεται αδελφοί, χαίρετε. Θα βασιλεύση η πίστις του Χριστού. Ζήτω η Ελευθερία.5

Όταν τελείωσε την ομιλία του το πλήθος ξέσπασε με φωνές ενθουσιασμού και ζητωκραυγές. Ο Γιάννης Δήμου ύψωσε το λάβαρο της επανάστασης, μια σημαία, την οποία είχε κεντήσει η αδελφή του, από λευκό ύφασμα με έναν μεγάλο κόκκινο σταυρό που έφερε στην κεφαλή του τον ήλιο ενώ στις τέσσερις γωνίες του σταυρού υπήρχαν κεντημένοι τέσσερις μικρότεροι.

Ο επαναστατικός στρατός υπό την ηγεσία του Κυριάκου Μπασδέκη ξεκίνησε για να καταλάβει την έδρα της τουρκικής φρουράς του Πηλίου, τα Λεχώνια. Αρκετοί Οθωμανοί φονεύτηκαν, στις μικροσυγκρούσεις που σημειώθηκαν, ενώ άλλοι, μεταξύ των οποίων και πολλά γυναικόπαιδα, αιχμαλωτίστηκαν και στάλθηκαν, οι μισοί σε πρόχειρο στρατόπεδο στον Άγιο Λαυρέντη, φυλασσόμενοι από μια μικρή στρατιωτική δύναμη υπό τον Γιάννη Μπαλατσό και οι υπόλοιποι στο Άγιο Γεώργιο. Την επομένη, 9/5, οι επαναστάτες έχοντας ενισχυθεί με περισσότερους Πηλιορείτες συγκεντρώθηκαν στην περιοχή Επτά Πλατάνια του Βόλου κι από εκεί εξαπέλυσαν επίθεση κατά του κάστρου του Βόλου. Οι επαναστάτες πολέμησαν γενναία αλλά χωρίς συντονισμό με αποτέλεσμα οι Τούρκοι πολιορκημένοι να τους ανακόψουν με συνεχείς ομοβροντίες των ντουφεκιών τους και του μοναδικού κανονιού που είχαν στην κατοχή τους6. Μεταξύ των πολλών τραυματισμένων επαναστατών ήταν και ο Κυριάκος Μπασδέκης, που είχε χτυπηθεί στη πύλη του κάστρου που λεγόταν Καρακαπού. Ο Αναστάσιος Τσαμαδός οδήγησε τον τραυματισμένο αρματολό με το πλοίο του στο Τρίκερι για να αναρρώσει. Οι επιχειρήσεις έξω από το Βόλο δε σταμάτησαν παρά τον τραυματισμό του στρατιωτικού ηγέτη των πολιορκητών. Αρχηγός ανέλαβε ο υπασπιστής του Μπασδέκη, Κοντονίκος. Παρά τις εκ νέου γενναίες προσπάθειες των Ελλήνων, η επίθεση κατά των τειχών του Βόλου δεν στέφθηκε από επιτυχία. Τότε οι επαναστάτες άλλαξαν σχεδιασμό και, υπό την αγχώδη προσπάθεια της επίδειξης κάποιας σημαντικής επιτυχίας για να ανεβάσουν το φρόνιμα των συμπατριωτών τους, αποφάσισαν να χτυπήσουν το Βελεστίνο, που είχε ισχυρή οθωμανική παρουσία. Έτσι τα ελληνικά στρατιωτικά τμήματα κατευθύνθηκαν προς τη διάδοχο πόλη των αρχαίων Φερών, ενώ τα ελληνικά πλοία κατευθύνθηκαν προς την περιοχή της σημερινής Ν. Αγχιάλου. Ο Κοντονίκος εν τω μεταξύ είχε φροντίσει, για να καλύψει τα νώτα του και να δυσκολέψει την επικοινωνία των Τούρκων Αλμυρού και Βελεστίνου μ’ αυτούς του Βόλου, να καταλάβει το ύψωμα Πιλάφ Τεπέ (μτφ. Σωρός Ρυζιού), που δεσπόζει δυτικά του Βόλου (λίγο μετά τη διασταύρωση προς Σέσκλο). Οι δημογέροντες του Πηλίου, τον ίδιο καιρό, αποφάσισαν να οργανώσουν μια πολιτική αρχή διοίκησης των επαναστατημένων περιοχών, στα πλαίσια των αντίστοιχων οργανισμών που είχαν συσταθεί στη Νότια Ελλάδα. Η επιτροπή που σχηματίστηκε ονομάστηκε Βουλή Θετταλομαγνησίας. Η πρώτη απόφαση της Βουλής αυτής ήταν η αποστολή του Κωνσταντά και του προκρίτου Παρίση Χρυσοχού στα Ψαρά για να ζητήσουν ενισχύσεις με αποστολή πλοίων που θα έφεραν κανόνια για να πετύχουν την άλωση του κάστρου του Βόλου. Οι δύο αντιπρόσωποι παρέδωσαν ένα γράμμα στους καπεταναίους των Ψαρών που ανέφερε τα αιτήματα των επαναστατών του Πηλίου. Στο επόμενο: Η κατάπνιξη της επανάστασης στο Πήλιο.

1Καράμπασι είναι ο Άγιος Βλάσης.

2Βυζίτσα.

3Δ. Κόκκινος, Η ελληνική Επανάστασις, εκδ. Μέλισσα, ε΄ έκδοση, τόμος Α΄ , σ. 305.

4. Δ. Κόκκινος, ό. π. , σ. 307.

5Την ομιλία αυτή τη διέσωσε ο βιογράφος του Κωνσταντά Καλημέρης. Για την αντιγραφή: Δ. ΚόκκινοςΗ ελληνική Επανάστασις, εκδ. Μέλισσα, ε΄ έκδοση, τόμος Α΄ , σ. 308.

6. Δ. Κόκκινος, ό. π. , σ. 308.

ΛΕΖΑΝΤΕΣ 1. Ο ΚΙΣΣΟΣ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ 1881-2

2. Ο ΑΝΘΙΜΟΣ ΓΑΖΗΣ: Ο ΠΡΩΤΕΡΓΑΤΗΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟ ΠΗΛΙΟ